Αφορμή για το άρθρο αυτό είναι η μεγάλη δημοσιότητα που δόθηκε τα τελευταία χρόνια στην έννοια της συναισθηματικής νοημοσύνης κυρίως μέσα από το- ιδιαίτερα πετυχημένο παγκοσμίως σε επίπεδο πωλήσεων -βιβλίο του Daniel Goleman, ψυχολόγου και αρθρογράφου των New York Times με τον ομώνυμο τίτλο.(1)Αιτία όμως υπήρξε η διαπίστωσή μου ότι η προώθηση της ιδέας της συναισθηματικής νοημοσύνης ,όπως περιγράφεται από τους σύγχρονους αλλά και παλαιότερους ερευνητές και θιασώτες της ,ανεξάρτητα από τις προθέσεις του κρατούντος βιοϊατρικού μοντέλου δεν είναι παρά μια ομολογία της μονολιθικότητας του τελευταίου και μια, πάντα ανομολόγητη ,αναγνώριση της ανάγκης μιας ολιστικότερης αντίληψης των πραγμάτων καθώς , κατά την άποψή μου, τα επί -μέρους συστατικά της παραπέμπουν σε βασικές έννοιες της προσωποκεντρικής προσέγγισης.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.
Αν και ο όρος συναισθηματική νοημοσύνη είναι πρόσφατος ,αδρές περιγραφές της υπάρχουν από τότε που καταγράφονται ανθρώπινες συμπεριφορές. Από τους αρχαίους μας πρόγονους έως σήμερα, η συναισθηματική διάσταση της λογικής θεωρείται θεμελιώδες στοιχείο της ανθρώπινης φύσης.
Την αυγή του 20ου αιώνα έκανε την εμφάνισή της η τάση μέτρησης της νοημοσύνης. Η σχετική έρευνα αποσκοπούσε να ξεχωρίσει τα άτομα σε αποδοτικά και λιγότερο αποδοτικά προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες των επιχειρήσεων για μεγιστοποίηση της παραγωγικότητας των εργαζομένων. Ωστόσο γρήγορα έγινε αντιληπτό ότι πολλά άτομα παρότι επιτύγχαναν υψηλές επιδόσεις στη μέτρηση γνωστικών ικανοτήτων δεν εμφάνιζαν καθόλου καλές επιδόσεις σε θέματα συμπεριφορών και σχέσεων με τους άλλους .Επίσης παρατηρήθηκε ότι η επιτυχία των ανθρώπων στην επαγγελματική τους καριέρα αλλά και γενικότερα μία ευτυχισμένη ζωή ,ήταν ανεξάρτητη από την νοημοσύνη όπως τη μετρούσαν τα σχετικά τεστ.
Ο E.L.Thorndike, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Columbia των Η.Π.Α υπήρξε ο πρώτος που το 1920,προσπάθησε να περιγράψει επί μέρους στοιχεία μιας άλλης νοημοσύνης που χαρακτήριζε τα άτομα με κοινωνικές δεξιότητες και την ονόμασε κοινωνική νοημοσύνη.
Ο όρος συναισθηματική νοημοσύνη εισήχθη τελικά τη δεκαετία του 1980 κατά την οποία η τάση απόρριψης του κλασσικού δείκτη νοημοσύνης (I.Q) διογκώθηκε και μια άλλη άποψη των πραγμάτων άρχισε να επικρατεί .Η πιο αντιπροσωπευτική εκδοχή αυτής της νέας άποψης είναι ίσως αυτή του Howard Gardner, ο οποίος με το βιβλίο του «τα όρια του νου»(frames of mind) που δημοσιεύτηκε το 1983,απέρριψε το μονοδιάστατο μοντέλο νοημοσύνης και εισήγαγε την πολλαπλή νοημοσύνη. Το μοντέλο του Gardner είχε κατ αρχήν επτά επί μέρους «νοημοσύνες» η ταλέντα η εξαιρετικά αναπτυγμένες ικανότητες και συγκεκριμένα την προφορική, τη λογικο-μαθηματική, την αισθητική(ζωγράφοι ,αρχιτέκτονες κ.λ.π),την κιναισθητική(χορευτές, αθλητές κ.ά),τη μουσική ,τη διαπροσωπική(θεραπευτές, ηγέτες μεγάλου βεληνεκούς)και την ενδοψυχική , υπό την έννοια της υψηλής ενόρασης η της ικανότητας του ατόμου να συντονίζει τη ζωή του ώστε να εναρμονίζεται με τα πραγματικά του συναισθήματα.
Είναι αξιοσημείωτο ότι ο ίδιος ο Gardner αναγνώριζε τον παραπάνω διαχωρισμό ως αυθαίρετο αφού ο αριθμός των ανθρώπινων ταλέντων είναι ουσιαστικά αμέτρητος. Έτσι, με τη διαπροσωπική και ενδοψυχική νοημοσύνη να συνιστούν τμήματα της συναισθηματικής νοημοσύνης ,η τελευταία ονομάστηκε έτσι το 1988 από τον W.L.Payn (2).
Η συναισθηματική νοημοσύνη, όπως ορίζεται σήμερα απo τον D.Goleman που την έκανε γνωστή στο ευρύτερο κοινό με το βιβλίο του που ήδη αναφέρθηκε, είναι η ικανότητα να αναγνωρίζεις τα δικά σου αισθήματα ,καθώς και αυτά των άλλων ,έτσι ώστε να παρακινείς τον εαυτό σου και να διαχειρίζεσαι σωστά τη σχέση σου, τόσο με τον εαυτό σου όσο και με τους άλλους.
Αναλυτικότερα ,σύμφωνα με το μοντέλο συναισθηματικής νοημοσύνης των Goleman, Boyatzis και MacKee(3) η συναισθηματική νοημοσύνη αποτελείται από δυο κατηγορίες ικανοτήτων, την ατομική ικανότητα(ενδοψυχική) και την κοινωνική ικανότητα(διαπροσωπική) κάθε μια από τις οποίες περιλαμβάνει δύο δεξιότητες .Η πρώτη την αυτεπίγνωση και την ατομική διαχείριση η αυτοδιαχείριση και η δεύτερη την κοινωνική επίγνωση και τη διαχείριση των σχέσεων.(4)
Στη συνέχεια θα εξετάσουμε πώς ορίζονται και αναλύονται χωριστά οι κατηγορίες και δεξιότητες και πώς συγκρίνεται το περιεχόμενό τους με τις απόψεις της προσωποκεντρικής προσέγγισης.
Η αυτεπίγνωση είναι κατά τον Goleman η συνεχής προσοχή του ατόμου στις εσωτερικές του καταστάσεις .Σε αυτή την αυτοαντανακλαστική επίγνωση ,ο νους παρατηρεί και διερευνά την ίδια την εμπειρία, η οποία περιλαμβάνει το συναίσθημα. ¨Άλλοι ορισμοί επισημαίνουν ότι αυτεπίγνωση είναι η αντίληψη και της διάθεσής μας και των σκέψεών μας σχετικά με αυτή τη διάθεση.
Μια απλή και ουσιαστική προσέγγιση ανήκει στους Bradberry και Graves οι οποίοι αναφέρονται στην αυτεπίγνωση ως την ικανότητα να αντιλαμβανόμαστε με ακρίβεια τα συναισθήματά μας και τις τάσεις μας, την προδιάθεση που έχουμε προς μια συγκεκριμένη συμπεριφορά.(5)
O C.Rogers(6) χρησιμοποιεί τον όρο “congruence”που μεταφράζεται ως γνησιότητα η συμφωνία η αυθεντικότητα, η οποία χωρίζεται σε εσωτερική και εξωτερική (6α).Ως εσωτερική αυθεντικότητα, εννοείται η κατάσταση εκείνη κατά την οποία το άτομο έχει επίγνωση των εσωτερικών του διαδικασιών, διαθέσεων ,σκέψεων και συναισθημάτων. Πρόκειται σαφώς για την ίδια ακριβώς κατάσταση που ορίζεται ως δεξιότητα «επίγνωσης» στη Συναισθηματική νοημοσύνη σύμφωνα με τα προηγούμενα .Εξάλλου η επίγνωση περιλαμβάνεται ως δεξιότητα στην ατομική ικανότητα όπως και η αυθεντικότητα του Rogers είναι, εν προκειμένω, εσωτερική, δηλαδή ατομική.
Η αυτοδιαχείριση η ατομική διαχείριση είναι κατά τον Goleman η ικανότητα του ατόμου να ελέγξει και να δαχειριστεί τα συναισθήματά του .Βασικό στοιχείο στη δεξιότητα αυτή αποτελεί η «ροή»Η ικανότητα του ατόμου να μπαίνει σε «ροή»¨ είναι η καλύτερη στιγμή της συναισθηματικής νοημοσύνης. Η ροή αντιπροσωπεύει ίσως το ζενίθ στη χαλιναγώγηση των συναισθημάτων ,υποτάσσοντάς τα στην υπηρεσία της επίδοσης και της μάθησης. Στη ροή τα συναισθήματα δεν περιέχονται ούτε και διοχετεύονται. Είναι θετικά, ενεργοποιημένα και ευθυγραμμισμένα με το συγκεκριμένο καθήκον. Υπάρχουν πολλοί τρόποι να μπεί κανείς σε ροή. Ένας τρόπος είναι η σκόπιμη εστίαση της προσοχής στο συγκεκριμένο έργο. Μία κατάσταση υψηλής συγκέντρωσης είναι η πεμπτουσία της ροής. Η ροή είναι μια κατάσταση στερημένη από συγκινησιακή στατικότητα, εκτός από ένα συναίσθημα ήπιας έκστασης, το οποίο φαίνεται να μας υποχρεώνει και να μας κινητοποιεί ιδιαίτερα προς την εκτέλεση του συγκεκριμένου έργου. Αυτή η έκσταση μοιάζει να είναι υποπροϊόν της εστίασης της προσοχής που είναι απαραίτητη πρϋπόθεση της ροής».(7)Από την πλευρά του ο C.Rogers επισημαίνει ότι «η ικανότητα να εστιάζουμε τη συνειδητή προσοχή μας φαίνεται ότι είναι μια από τις τελευταίες εξελίξεις που αφορούν την εξέλιξη του είδους μας….. Η ικανότητα αυτή μπορεί να περιγραφεί ως ένα πολύ μικρό αποκορύφωμα της επίγνωσης, της ικανότητας συμβολισμού που επιστεγάζει μια τεράστια πυραμίδα μη συνειδητής οργανισμικής λειτουργίας. ……Φαίνεται ότι ο ανθρώπινος οργανισμός κινείται προς την πιο ολοκληρωμένη ανάπτυξη της επίγνωσης Εδώ παρατηρούμε ίσως την υψηλότερη ανθρώπινη λειτουργία».(8).
Είναι προφανές θεωρώ ότι η «ροή» ως λειτουργία, ως επισυμβαίνον , τόσο ως ικανότητα –τμήμα της συναισθηματικής νοημοσύνης όσο και ως οδηγός της οργανισμικής επιλογής, ως αποτέλεσμα της οργανισμικής τάσης πραγμάτωσης που αποτελεί θεμελιώδη αρχή της προσωποκεντρικής προσέγγισης,-είναι ένα και το αυτό. Προσέξτε πως ακριβώς συνεχίζει ο Rogers(8).»Ορισμένοι συνάδελφοί μου είπαν ότι η οργανισμική επιλογή-η μη λεκτική υποσυνείδητη επιλογή του τρόπου ύπαρξης-καθοδηγείται από την εξελικτική ροή. Συμφωνώ. Θα προχωρήσω ένα βήμα παραπέρα. Θα επισημάνω ότι στην ψυχοθεραπεία έχουμε μάθει κάτι για τις ψυχολογικές συνθήκες που είναι πιο πρόσφορες για την αύξηση αυτής της εξαιρετικά σημαντικής αυτοεπίγνωσης. Με μεγαλύτερη αυτοεπίγνωση ,είναι δυνατή μια πιο τεκμηριωμένη επιλογή περισσότερο απελευθερωμένη από ενδοβολές, μια συνειδητή επιλογή που είναι ακόμη περισσότερο συντονισμένη με την εξελικτική ροή…….¨Όσο μεγαλύτερη η επίγνωση, τόσο πιο βέβαιο είναι ότι το άτομο αυτό θα κινείται σε μια κατεύθυνση σύμφωνη με την κατευθυντική εξελικτική ροή.»
Ας δούμε τώρα τη δεύτερη ικανότητα της συναισθηματικής νοημοσύνης, την κοινωνική ικανότητα(διαπροσωπική) η οποία, όπως αναφέρθηκε περιλαμβάνει δύο δεξιότητες την κοινωνική επίγνωση και τη διαχείριση των σχέσεων. Η κοινωνική επίγνωση είναι , σύμφωνα με τους P.Salovey και J.Mayer που υιοθετεί εν προκειμένω ο Goleman ,»η αναγνώριση των συναισθημάτων των άλλων, δηλαδή η ενσυναίσθηση, μια ικανότητα που έχει τη βάση της στη συναισθηματική αυτοεπίγνωση και είναι η θεμελιώδης ανθρώπινη δεξιότητα (9)». Στο σημείο αυτό η συναισθηματική νοημοσύνη δεν χρησιμοποιεί όχι μόνο νέα έννοια αλλά ούτε και διαφορετικό όρο. Η ενσυναίσθηση είναι ,ως γνωστό μια από τις κυρίαρχες έννοιες στην προσωποκεντρική προσέγγιση τόσο ως συστατικό στοιχείο του προσωποκεντρικού τρόπου ύπαρξης όσο και ως μια από τις τρεις βασικές θεραπευτικές συνθήκες που εισήγαγε ο C.Rogers τη δεκαετία του ΄50. (10).Στο σημείο αυτό o Goleman αναφέρεται και στην ενσυναισθητική κατανόηση η επικοινωνία της ενσυναίσθησης όπως την αποκαλεί ο Rogers αναφερόμενος στις επτά συνθήκες για την ύπαρξη θεραπευτικής σχέσης. Ο Goleman χρησιμοποιεί εδώ ,για τη ίδια ακριβώς έννοια της επικοινωνίας της ενσυναίσθησης, τον όρο «εναρμόνιση» επικαλούμενος τον Stern.(11) Αξίζει να σημειωθεί ότι στο πλαίσιο της εναρμόνισης εμπεριέχεται και όρος της αποδοχής η οποία αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ενσυναισθητικής κατανόησης κατά τον Rogers ο οποίος αναφέρει ότι «O πελάτης βιώνει τον εαυτό του ως πλήρως αποδεκτό. Εννοώ ότι όποια κι αν είναι τα συναισθήματά του, όποιος κι αν είμαι ο τρόπος έκφρασής τους, όπου κι αν βρίσκεται εκείνη τη στιγμή ,αισθάνεται ότι ψυχολογικά είναι αποδεκτός ,έτσι όπως είναι ,από το θεραπευτή.
Στον όρο αυτό υπονοείται η έννοια της ενσυναισθητικής κατανόησης και αποδοχής.(12)
Τελευταία, αλλά όχι λιγότερο σημαντική από τις δεξιότητες της συναισθηματικής νοημοσύνης είναι η διαχείριση των σχέσεων. Ο Goleman φαίνεται να ξεκινά με καλές προθέσεις λέγοντας «εκδηλώστε τα συναισθήματά σας, δεν θα πάθετε τίποτα»(13).Ωστόσο τόσο ο ίδιος όσο και οι άλλοι που έχουν ασχοληθεί με τη συναισθηματική νοημοσύνη ,αποδέχονται τον όρο «διαχείριση» που έτσι κι αλλιώς αποστασιοποιείται εννοιολογικά από τη γνήσια, την αυθεντική έκφραση του συναισθήματος. Στο σημείο αυτό η προσωποκεντρική προσέγγιση προτείνει τη «διαφάνεια»(14),την εξωτερική πλευρά της αυθεντικότητας. Το σημαντικό εδώ είναι να τονιστεί η σημασία της συνολικής , ενιαίας αυθεντικότητας η συμφωνίας όπως την αναφέρει εναλλακτικά και με σημασία ο Rogers.»Στη θέση του όρου αυθεντικότητα μερικές φορές χρησιμοποιώ τον όρο συμφωνία. Με αυτόν εννοώ ότι, όταν η εμπειρία μου από αυτή τη στιγμή είναι παρούσα στην επίγνωσή μου και όταν αυτό που υπάρχει στην επίγνωσή μου , υπάρχει και στην επικοινωνία μου, τότε καθένα από τα τρία αυτά επίπεδα ταιριάζει η είναι σε συμφωνία. Τέτοιες στιγμές νοιώθω απόλυτα ολοκληρωμένος.» Ο Rogers δέχεται ότι όλοι οι άνθρωποι παρουσιάζουν ,τις περισσότερες φορές κάποιο βαθμό ασυμφωνίας. Ωστόσο προσθέτει «Νοιώθω μια αίσθηση ικανοποίησης όταν έχώ τη δυνατότητα να τολμώ να μεταδώσω την αυθεντικότητα που υπάρχει μέσα μου σε κάποιον άλλον. Κάτι τέτοιο δεν είναι καθόλου εύκολο, εν μέρει γιατί αυτό που βιώνω αλλάζει συνεχώς. Συνήθως υπάρχει μια χρονική καθυστέρηση -μερικές φορές στιγμών ,μερικές φορές ημερών, εβδομάδων η και μηνών-μεταξύ της εμπειρίας και της επικοινωνίας, βιώνω κάτι ,νοιώθω κάτι αλλά δεν τολμώ να το μεταδώσω παρά μόνο αργότερα, όταν θα έχει καταλαγιάσει τόσο, ώστε να αντέχω να διακινδυνεύσω να το μοιραστώ με κάποιον άλλον. Όταν όμως μπορώ να μεταδώσω αυτό που είναι αληθινό μέσα μου, τη στιγμή που συμβαίνει, νοιώθω αυθεντικός ,αυθόρμητος. ζωντανός.(15)»
Συμπερασματικά, θεωρώ ότι η συναισθηματική νοημοσύνη κάνει χρήση σε μεγάλο βαθμό κυρίως εννοιών αλλά και αρχών και όρων ακόμη, που αναπτύχθηκαν από τον πατέρα της προσωποκεντρικής προσέγγισης C.Rogers αλλά και τους συνεχιστές του έργου του ,ήδη από τη δεκαετία του ¨50 και μετέπειτα. Θα μπορούσε , με ελάχιστες κατ ουσία διαφοροποιήσεις , να είναι ένας πρακτικός οδηγός για τον «έναν τρόπο να υπάρχουμε» του Rogers.Δεν θα σταθώ γιατί ο Goleman δεν αναφέρεται καθόλου σε αυτόν ,ούτε και στη θεωρία του. Το ζητούμενό μου είναι το γιατί δεν μπορεί η συναισθηματική νοημοσύνη να αποτελέσει ,έστω και χωρίς καμιά παραπομπή στην προσωποκεντρική προσέγγιση, έναν αγγελιοφόρο ή, έστω, προπομπό των όσων η τελευταία επαγγέλλεται. Σε αυτό σπεύδω να απαντήσω.
Η αδυναμία της συναισθηματικής νοημοσύνης έγκειται, κατά την άποψή μου, στη γενεσιουργό της αιτία. ¨Όπως αναφέρθηκε, η δημιουργία της δεν προέκυψε ως ανθρωποκεντρική ανάγκη αλλά ως ανάγκη των επιχειρήσεων να επιλέξουν το στελεχιακό δυναμικό με τις καλλίτερες δυνατές επιδόσεις. Η «θεωρητική της βάση»κατασκευάστηκε για να υποστηρίξει το σχετικό τέστ μέσω του οποίου μετράται. Κι εδώ ακριβώς τελειώνουν οι ομοιότητες και αναδύονται οι τεράστιες διαφορές της με την προσωποκεντρική προσέγγιση. Η τελευταία αποτάσσει ως γνωστό κάθε ιδέα για μέτρηση και αξιολόγηση. Γενικότερα ,οι εφαρμογές της συναισθηματικής νοημοσύνης στον κόσμο των επιχειρήσεων για χάρη του οποίου δημιουργήθηκε, βρίσκουν εκ διαμέτρου αντίθετη την προσωποκεντρική προσέγγιση. Χαρακτηριστικό αυτής της μεγάλης αντίθεσης είναι το θέμα της«ηγεσίας»,εξαιρετικά προσφιλές στη συναισθηματική νοημοσύνη βάσει της οποίας μετρώνται και κατασκευάζονται τα ηγετικά στελέχη των επιχειρήσεων. Η προσωποκεντρική προσέγγιση ,αντίθετα δεν υιοθετεί πρότυπα ηγεσίας και επιβολής Πρεσβεύει την ισότιμη σχέση ,την ατομική ευθύνη στο κοινωνικό πεδίο και σε κάθε πεδίο συνεργασίας και συνύπαρξης. Στο πλαίσιο αυτό οι «ηγέτες» ακόμη κι όταν χρειάζονται, δεν κατασκευάζονται κι ακόμη περισσότερο δεν επιβάλλονται.
« -Αν αποφεύγω να ανακατεύομαι με τους ανθρώπους, φροντίζουν μόνοι τους τον εαυτό τους.
-Αν αποφεύγω να διατάζω τους ανθρώπους, φέρονται όπως πρέπει.
-Αν αποφεύγω να νουθετώ τους ανθρώπους, βελτιώνονται μόνοι τους.
-Αν αποφεύγω να επιβάλλομαι στους ανθρώπους, γίνονται ο εαυτός τους.(16)»
Γιώργος Λάγγας
Ιούνιος 2009
Βιβλιογραφικές αναφορές & σημειώσεις
——————————————————————————————————-
(1) Daniel Goleman,Emotional Intelligence,Bentham Books,1995-στην Ελλάδα από τις εκδόσεις «Ελληνικά Γράμματα» με τίτλο «Η Συναισθηματική Νοημοσύνη-γιατί το E.Q είναι πιο σημαντικό από το I.Q;»1998
(2) W.L.Payn, Διδακτορική διατριβή,με τίτλο “Α study of emotion:Developing Emotional Intelligence:Self Integration; Relation to Fear,Pain and Desire”Union Institute, Cincinnati, Ohio,1988
(3) Goleman, Boyatzis και MacKee «Ο νέος Ηγέτης-Η Δύναμη της Συναισθηματικής Νοημοσύνης στη Διοίκηση των Επιχειρήσεων» εκδόσεις «Ελληνικά Γράμματα»,2002
(4) ) Να σημειωθεί ότι στο βιβλίο του ο Goleman υιοθετεί την ανάλυση της συναισθηματικής νοημοσύνης σε πέντε δεξιότητες, σύμφωνα με το μοντέλο των P.Salovey και J.Mayer (α.Γνώση των συναισθημάτων, β.Έλεγχος των συναισθημάτων. γ.Εξεύρεση κινήτρων για τον εαυτό μας δ.Αναγνώριση των συναισθημάτων των άλλων και ε.χειρισμός των σχέσεων).Επί της ουσίας δεν φαίνεται να υπάρχει αξιόλογη διαφορά –τουλάχιστον στο πλαίσιο του σκοπού του παρόντος άρθρου-δεδομένου ότι οι δεξιότητες β και γ αποτελούν μια προσπάθεια να αναλυθεί περαιτέρω η αυτοδιαχείριση
(5)Travis Bradberry-Jean Graves, The Emotional Intelligence Quick Book-Everything you need to put your EQ to work,2003-στην Ελλάδα από τις εκδόσεις «Κριτική».Συναισθηματική Νοημοσύνη-Το απλό βιβλίο,2006
(6)C.R.Rogers 1957b,1961,1980
(6α)O διαχωρισμός της αυθεντικότητας σε εσωτερική (inner)και εξωτερική(outer) ανήκει στον Germain Litaer,από το βιβλίο του Βeyond C.Rogers,Constable,1993. Για την εξωτερική πλευρά της βλ. παρακάτω συγκριτικά με τη«διαχείριση σχέσεων»
(7)Daniel Goleman, «Η Συναισθηματική Νοημοσύνη-γιατί το E.Q είναι πιο σημαντικό από το I.Q;»Ελληνικά Γράμματα,1998,σελ.141-143.
(8)C.R.Rogers,.A way of being, Boston, Houghton Mifflin.Στην Ελλάδα από τις εκδόσεις «Ερευνητές»,Ενας τρόπος να υπάρχουμε,2006σελ.109-110.
(9) Daniel Goleman, «Η Συναισθηματική Νοημοσύνη-γιατί το E.Q είναι πιο σημαντικό από το I.Q;»Ελληνικά Γράμματα,1998,σελ.79
(10)C.R.Rogers,The necessary and sufficient conditions of therapeutic personality change, Journal of Consulting Psychology,1957a.
(11)Αφορά το παράδειγμα της διαδικασίας κατά την οποία η μητέρα δίνει στο παιδί να καταλάβει ότι εκείνη έχει συναίσθηση του τι ακριβώς νοιώθει το παιδί τη δεδομένη στιγμή. Daniel Stern, The interpersonal World of the Infant ,Basic books,1987.
(12) C.R.Rogers,.On Becoming a Person, London,Constable,1961. Στην Ελλάδα από .τις εκδόσεις «Ερευνητές»,To Γίγνεσθαι του Προσώπου ,2006,σελ.131.
(13) Daniel Goleman, «Η Συναισθηματική Νοημοσύνη-γιατί το E.Q είναι πιο σημαντικό από το I.Q;»Ελληνικά Γράμματα,1998,σελ.170.
(14)Transparency είναι ο όρος που χρησιμοποιεί ο G.Litaer (βλ .παραπάνω σημ.6α)
(15)C.R.Rogers,.A way of being, Boston, Houghton Mifflin.Στην Ελλάδα από τις εκδόσεις «Ερευνητές»,Ένας τρόπος να υπάρχουμε,2006 ,σελ.28-29
(16)Friedman 1972, από C.R.Rogers,.A way of being, Boston, Houghton Mifflin,1980.Στην Ελλάδα από τις εκδόσεις «Ερευνητές»,Ένας τρόπος να υπάρχουμε,2006,σελ.48.
