Η τάση πραγμάτωσης είναι μια πολύ σημαντική έννοια για την προσωποκεντρική προσέγγιση, τόσο όσον αφορά τη θεραπεία όσο και γενικότερα τη φιλοσοφία της.
Ο Carl Rogers, ο ιδρυτής της προσέγγισης, όρισε ως τάση πραγμάτωσης την έμφυτη, εγγενή τάση του οργανισμού να αναπτύσσει όλες τις δυνατότητες του, με τρόπο που εξυπηρετεί τη διατήρηση, τη διεύρυνση, τη διαφοροποίηση και ανάπτυξή του. Επομένως, η τάση πραγμάτωσης είναι το μοναδικό κίνητρο του οργανισμού που τον ωθεί να διατηρηθεί και να αναπτυχθεί στο μέγιστο των δυνατοτήτων του (Rogers, 1951, 1963).
Αυτό ίσως χρειάζεται λίγη ανάπτυξη. Υπάρχουν κάποια στοιχεία που συνθέτουν την τάση πραγμάτωσης. Θα ξεκινήσω με την θεωρητική βάση της έννοιας. Έχει παρατηρηθεί στο σύμπαν μια τάση για μεγαλύτερη τάξη, μεγαλύτερη διασύνδεση και πολυπλοκότητα σε όλους τους ζωντανούς οργανισμούς και όχι μόνο, όπως, για παράδειγμα, στους κρυστάλλους. Για την ανθρωπότητα αφορά στην εξέλιξη του απλού κυττάρου σε ένα πολύπλοκο οργανισμό, από την αυτόνομη, μη συνειδητή λειτουργία του οργανισμού στην επίγνωση και συνειδητοποίηση των πολύπλοκων λειτουργιών του και τέλος από την επίγνωση της ατομικότητας του ανθρώπου σε αυτή της επίγνωσης του ως μέρος όλης της ανθρωπότητας, του κόσμου και του σύμπαντος που τον περιβάλλει (Rogers, 1951, 1963).
Σε πιο πρακτικό επίπεδο μπορούμε να δούμε την έκφραση της τάσης πραγμάτωσης σε βιολογικό επίπεδο καθώς και σε ψυχολογικό επίπεδο. Ξεκινώντας από το βιολογικό, η τάση κάνει την εμφάνιση της από την αρχή της δημιουργίας του ανθρώπινου οργανισμού μέσω της γενετικής προδιάθεσης για ανάπτυξη συστημάτων που θα το βοηθήσουν να επιβιώσει και να διατηρηθεί, όπως αυτά που είναι υπεύθυνα για τη πρόσληψη τροφής ή την αναπνοή. Επίσης, παρατηρείται και η τάση για ανάπτυξη και διαφοροποίηση μέσω της διαφοροποίησης των συστημάτων, των οργάνων και των λειτουργιών τους, καθώς και μέσω της συνεχούς ανανέωση τους. Μία πιο σύγχρονη έκφραση της τάσης πραγμάτωσης που παρατηρήθηκε είναι η συμπεριφορά των βλαστοκυττάρων τα οποία μπορούν να πραγματωθούν σε ένα εύρος κατευθύνσεων ανάλογα με τις ανάγκες του οργανισμού ως σύνολο.
Ένα επιπλέον στοιχείο της τάσης πραγμάτωσης είναι πως δημιουργεί ένταση στον οργανισμό. Στη προσπάθεια του οργανισμού να αναπτυχθεί και να διαφοροποιηθεί, αναζητά εμπειρίες που θα πετύχουν αυτό τον σκοπό. Επομένως η συμπεριφορά του ανθρώπου έχει ως στόχο την κάλυψη των αναγκών του οργανισμού. Η τάση πραγμάτωσης τον κινητοποιεί ώστε να βρίσκει τρόπους να βελτιώνει και να αναπτύσσει τη ζωή του.
Υπεύθυνο για την αξιολόγηση των εμπειριών είναι ένα σύστημα του οργανισμού που ο Rogers ονόμασε Οργανισμικό Κέντρο Αξιολόγησης. Η κάθε εμπειρία που βιώνει ο οργανισμός αξιολογείται θετικά ή αρνητικά ανάλογα αν ικανοποιεί ή όχι τις ανάγκες της τάσης πραγμάτωσης. Αν μια εμπειρία αξιολογηθεί θετικά τότε ο οργανισμός συμπεριφέρεται ανάλογα προκειμένου να την αναβιώσει. Αν όχι η συμπεριφορά του θα είναι τέτοια ώστε να μην βιωθεί ξανά αυτή η εμπειρία. Φυσικά η όλη διαδικασία δεν είναι συνειδητή αλλά σε κάποιες περιπτώσεις όπως στη ψυχοθεραπεία, μπορεί να γίνει. Για να συνοψίσουμε, η συμπεριφορά του ανθρώπου κινητοποιείται από την τάση πραγμάτωσης η οποία οδηγεί στη αποφυγή ή στην επιδίωξη εμπειριών που διατηρούν, ενισχύουν ή αναπτύσσουν το οργανισμό (Rogers, 1951, 1961,1963, Merry, 2003).
Η πιο σημαντική επίδραση της τάσης πραγμάτωσης είναι στον ψυχολογικό τομέα. Η κυριότερη έκφραση της είναι η δημιουργία ενός υποσυνόλου στον οργανισμό : την αυτο-αντίληψη ή αυτο-εικόνα ή εαυτό. Με κίνητρο τη διαφοροποίηση και ανάπτυξη των οργάνων και των συστημάτων του οργανισμού δημιουργείται αυτό το υποσύνολο με δική του τάση πραγμάτωσης : την τάση αυτο-πραγμάτωσης. Με άλλα λόγια, η τάση πραγμάτωσης δημιουργεί σε κάθε άνθρωπο ένα ημι-αυτόνομο υποσύνολο στον οργανισμό που γίνεται αντιληπτό ως εαυτός. Αυτό το υποσύνολο υπακούοντας στη τάση πραγμάτωσης θα προσπαθήσει να διατηρηθεί, να αναπτυχθεί και να διαφοροποιηθεί έχοντας ως κίνητρο τη δική του τάση αυτο-πραγμάτωσης που, με τη σειρά της, υπάρχει και δρα λόγω της βασικής τάσης πραγμάτωσης του οργανισμού. Άρα, η έννοια του εαυτού που έχουμε όλοι μας είναι προϊόν της διαφοροποιητικής λειτουργίας της τάσης πραγμάτωσης. Ίσως ένας ορισμός του εαυτού, κατά τη προσωποκεντρική προσέγγιση, βοηθήσει. Εαυτός είναι μια οργανωμένη διαμόρφωση συνειδητών αντιλήψεων των χαρακτηριστικών και δυνατοτήτων του ατόμου. Περιλαμβάνει τις αντιλήψεις των σχέσεων του εαυτού με τους άλλους και το περιβάλλον του, τις αξίες που είναι σχετικές και συνδεδεμένες με εμπειρίες και αντικείμενα και τέλος τους στόχους και τα ιδανικά που έχουν θετική ή αρνητική σημασία (Rogers, 1951, 1961,1963, Merry, 2003).
Το κυριότερο χαρακτηριστικό του εαυτού είναι η συνειδητότητα του ή η δυνατότητα συνειδητότητας μερών του. Αυτή η ιδιότητα του τον καθιστά πολύ σημαντικό, καθώς σηματοδοτεί την ύπαρξη μας. Η αντίληψη της ύπαρξή μας οφείλεται στη δυνατότητα συνειδητοποίησης του εαυτού μας. Οποιαδήποτε δυσκολία πρόσβασης και συνείδησης στην έννοια του εαυτού μας, μας κάνει να νιώθουμε ανύπαρκτοι ή χαμένοι. Εκεί κρύβεται η δύναμη της επιρροής του εαυτού στη ζωή (Rogers, 1951, 1961,1963, Merry, 2003) .
Η διαμόρφωση του εαυτού ξεκινά λίγο καιρό μετά τη γέννηση του ατόμου. Σταδιακά ένα τμήμα των εμπειριών του ατόμου διαφοροποιούνται και συμβολίζονται στη συνείδηση ως επίγνωση του “υπάρχω”, ως επίγνωση της λειτουργίας του ως ον. Η επίγνωση αυτή είναι μία αυτο-εμπειρία, μια αυτο-βίωση του εαυτού. Αυτή η αναπαράσταση της ύπαρξης και λειτουργικότητας του ατόμου εμπλουτίζεται και αναπτύσσεται σε αυτό που ονομάζουμε αυτό-αντίληψη ή εαυτός μέσω των αλληλεπιδράσεων με το περιβάλλον του και κυρίως με αυτό που καθιστούν οι σημαντικοί άλλοι. (Rogers, 1951, 1961,1963, Merry, 2003).
Επομένως το περιβάλλον έχει ένα πολύ σημαντικό ρόλο στη δημιουργία και ανάπτυξη του εαυτού. Όσο περνάει ο καιρός η αυτο-αντίληψη γίνεται ισχυρότερη και αποκτά συνοχή. Οι σχέσεις, τα ερεθίσματα και οι συνθήκες από το περιβάλλον διαμορφώνουν τον εαυτό. Κοντά στους σημαντικούς άλλους και μέσω των σχέσεών μεταξύ τους, το παιδί μαθαίνει να διαχειρίζεται τα ερεθίσματα του εξωτερικού αλλά και του εσωτερικού (οργανικές ανάγκες) του περιβάλλοντος. Με αυτό τον τρόπο η τάση αυτοπραγμάτωσης δυναμώνει. Το άτομο αποκτά σταδιακά μια έννοια ταυτότητας και εαυτού που γίνεται όλο και πιο δυνατή. Το υποσύνολο του εαυτού μέσα στον οργανισμό αποκτά όλο και περισσότερη βαρύτητα στην ύπαρξη του ατόμου. Οι εμπειρίες ερμηνεύονται, συμβολίζονται και νοηματοδοτούνται από τον εαυτό με βάση τις προηγούμενες εμπειρίες και γνώσεις του.
Όμως εδώ δημιουργείται ένα πρόβλημα. Μια εμπειρία βιώνεται από τον οργανισμό ως έχει, με όλα της τα στοιχεία, και αξιολογείται θετικά ή αρνητικά από μια διαδικασία γνωστή ως οργανισμική αξιολογική διαδικασία ανάλογα με το αν εξυπηρετεί ή όχι τις ανάγκες του οργανισμού και της τάσης πραγμάτωσης. Ο εαυτός, απο την άλλη, συνήθως ερμηνεύει, συμβολίζει και δίνει νόημα μόνο σε ένα μέρος αυτής της εμπειρίας ή δεν κάνει τίποτα από τα τρία και αγνοεί την εμπειρία, ανάλογα με το αν αυτή ενισχύει ή όχι την αυτο-εικόνα, την αυτοπραγμάτωση. Αυτές οι λειτουργίες καθιστούν για τη Προσωποκεντρική προσέγγιση τους δυο μηχανισμούς άμυνας του ατόμου: τη διαστρέβλωση, όπου ερμηνεύεται, συμβολίζεται και νοηματοδοτείται μέρος της εμπειρίας, και την άρνηση, όπου η εμπειρία δεν συμβολίζεται, δεν αποκτά νόημα και δεν ερμηνεύεται από τον εαυτό. Με άλλα λόγια, ο εαυτός είναι σε θέση να διαχωρίζει τις εμπειρίες και να αποκρίνεται σε αυτές διαφορετικά αν διατηρούν ή/και ενισχύουν τη συνοχή της αυτοεικόνας και διαφορετικά αν απειλούν αυτή τη συνοχή. Στη δεύτερη περίπτωση , η εμπειρία θα διαστρεβλωθεί ή θα αρνηθεί (Rogers, 1951, 1961,1963, Merry, 2003).
Υπάρχει όμως μια συνέπεια της διαδικασίας αυτής. Η τάση πραγμάτωσης ωθεί τον οργανισμό να βιώσει όλες τις εμπειρίες, να τις συμβολοποιήσει ακριβώς και να έχει επίγνωση για αυτές. Η τάση αυτοπραγμάτωσης, από την άλλη, με την επιλεκτική λειτουργία της σαμποτάρει τη προσπάθεια του οργανισμού με αποτέλεσμα να δημιουργείται μια διαφορά μεταξύ του βιώματος μιας εμπειρίας του οργανισμού και του βιώματος του εαυτού. Η διαφορά αυτή στην Προσωποκεντρική θεωρία ονομάζεται ασυμφωνία. Η συνέπεια της ασυμφωνίας μεταξύ αυτοπραγμάτωσης και οργανισμικής εμπειρίας δημιουργεί ψυχολογική ένταση στον άτομο. Ο βαθμός της ψυχολογικής έντασης και της ασυμφωνίας καθορίζει το πόσο δυσλειτουργικό ή διαταραγμένο μπορεί να είναι κάποιο άτομο (Rogers, 1951, 1961,1963, Merry, 2003).
Επομένως, για τη προσωποκεντρική προσέγγιση, η ψυχική διαταραχή είναι προϊόν της έντασης που δημιουργεί η ασυμφωνία ανάμεσα στη βίωση μιας εμπειρίας από τον οργανισμό και στη βίωση της από τον εαυτό. Όσο πιο μεγάλη είναι αυτή η διαφορά τόσο πιο μεγάλη και η ψυχολογική διαταραχή. Σημαντικό ρόλο σε αυτή τη διαφορά έχουν οι όροι αξίας. Ένας όρος αξίας είναι μια εσωτερίκευση στην αυτοεικόνα ή αλλιώς μια ενδοβολή, μιας αρνητικής αξιολόγησης της αξίας του ατόμου, συνήθως από κάποιο σημαντικό άλλο. Για παράδειγμα, η μητέρα λέει στο παιδί πως αν κλαίει δεν το αγαπάει. Αξιολογεί αρνητικά μια συμπεριφορά του παιδιού. Για το παιδί αυτό σημαίνει πως αν κλαίει κινδυνεύει να χάσει την αγάπη της μητέρας του. Επομένως για να αξίζει τη αγάπη της δεν πρέπει να κλαίει. Αυτή είναι μια ενδοβολή. Η προέκτασή της είναι να αξιολογεί το ίδιο το παιδί, αρνητικά τους όποιους λόγους του προκαλούν κλάμα. Έτσι σε περίπτωση που ο οργανισμός βιώσει μια εμπειρία που μπορεί να οδηγήσει σε κλάμα, ο εαυτός επεμβαίνει με τους αμυντικούς μηχανισμούς και είτε αρνείται είτε διαστρεβλώνει την εμπειρία προσπαθώντας να μην γίνει συνειδητή και οδηγήσει στην αρνητική συμπεριφορά, διατηρώντας έτσι την αυτοεικόνα που λέει πως όταν κλαίω δεν αξίζω. Το αποτέλεσμα είναι να δημιουργείται ασυμφωνία μεταξύ της οργανισμικής εμπειρίας και της αυτοπραγμάτωσης και εσωτερική ένταση (Rogers, 1951, 1961,1963, Merry, 2003).
Έχοντας αυτό ως δεδομένο η προσέγγιση προσπαθεί να δημιουργήσει ένα ασφαλές περιβάλλον ανάμεσα στο θεραπευτή και τον πελάτη ώστε να ξεκινήσει μια διαδικασία αναζήτησης και ενδοσκόπησης για τον πελάτη. Ο Προσωποκεντρικός σύμβουλος, με τη στάση του, θα προσπαθήσει να δημιουργήσει μια σχέση ώστε ο πελάτης να μπορέσει να βιώσει τον εαυτό του όσο το δυνατόν πιο ακριβώς, να μπορέσει να ανακαλύψει τους όποιους όρους αξίας έχει υιοθετήσει και θεωρεί πως τον περιορίζουν, να μπορέσει να διερευνήσει τους λόγους που του δημιουργούν μια αμυντική στάση προς κάποια θέματα, να έρθει κοντύτερα στο εσωτερικό οργανισμικό κέντρο αξιολόγησης του, να μπορέσει να αναβιώσει εμπειρίες με μεγαλύτερη ακρίβεια, μειώνοντας με αυτό τον τρόπο την εσωτερική ασυμφωνία και ένταση, και να προσπαθήσει να ανακαλύψει τις όποιες άλλες δυνατότητες μπορεί να υπάρχουν μέσα του (Rogers, 1951, 1961,1963, Merry, 2003).
Στη θεραπευτική διαδικασία η τάση πραγμάτωσης έχει πολύ μεγάλη σημασία για το θεραπευτή καθώς θεωρείται το κίνητρο του πελάτη για την επιλογή του να ξεκινήσει τη θεραπευτική διαδικασία. Είναι η πίεση της που οδηγεί το πελάτη στην προσπάθεια για βελτίωση της ζωής του. Ο θεραπευτής αναγνωρίζει και τιμά τις προσπάθειες της τάσης να προστατεύσει και να διατηρήσει τον οργανισμό έστω και αν φαίνεται οτι αυτό περιορίζει τις δυνατότητες του ατόμου. Γνωρίζει πως κάποιες από τις εκφράσεις της μπορεί να δείχνουν επιβλαβείς για το άτομο αλλά υπάρχουν επειδή ικανοποιούν κάποια ανάγκη του οργανισμού που ίσως δεν είναι τόσο φανερή. Ακόμα ξέρει πως η τάση πραγμάτωσης σπρώχνει το άτομο σε νέες εμπειρίες που θα επεκτείνουν και θα αναπτύξουν περισσότερο τον οργανισμό αλλά και πως οι νέες αυτές εμπειρίες μπορεί να γίνονται αντιληπτές από τον εαυτό και την τάση αυτοπραγμάτωσης ως απειλητικές για τη συνοχή και τη ασφάλεια της αυτοεικόνας, με αποτέλεσμα να μπλοκάρεται η διαδικασία ανάπτυξης και εξέλιξης του οργανισμού δημιουργώντας εσωτερική ένταση.
Για αυτό το λόγο o θεραπευτής/σύμβουλος ψυχικής υγείας θα προσπαθήσει κατα τη διαδικασία της ψυχολογικής στήριξης που παρέχει,να δημιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες ώστε ο πελάτης να γνωρίσει περισσότερο τον εαυτό του, να αποκτήσει περισσότερη δύναμη νοιώθοντας έτσι πιο ασφαλής, ώστε να βιώνει λιγότερο απειλητικές τις εμπειρίες ,ξεμπλοκάροντας με αυτό τον τρόπο την τάση πραγμάτωσης (Rogers, 1951, 1961,1963, Merry, 2003).
Δημήτρης Νιδριωτάκης
Μάιος 2009
Βιβλιογραφία
Rogers, C. R. (1951). Client-centered therapy: Its current practice, implications, and theory. Boston: Houghton Mifflin.
Rogers. C. R. (1961). On becoming a person: A therapist’s view of psychotherapy. Boston: Houghton Mifflin.
Rogers, C. R. (1963). The actualizing tendency in relation to “motives”; and to consciousness. In M. Jones (ed.); Nebraska symposium on motivation (Vol. 2. pp. 1-24) Lincoln: University of Nebraska Press.
Merry, T. (2003). The Actualisation Conundrum. Person Centred Practice, 11(2), 83-21
