Ένα από τα θέματα που απασχολεί χρόνια την ψυχιατρική είναι ο ορισμός της ψυχικής υγείας. Τί είναι ψυχική υγεία και τί διαταραχή; Τί είναι φυσιολογικό και τί όχι; Μια συμπεριφορά ή ένα χαρακτηριστικό προσωπικότητας θεωρείται φυσιολογικό αν είναι τυπικό ή αν υπακούει σε κάποιο αποδεκτό πρότυπο συμπεριφοράς ή ύπαρξης. Όμως οι όροι “τυπικό” ή “πρότυπο” ή ”αποδεκτό” είναι γενικοί, διφορούμενοι, αφορούν αξιολογήσεις και διαφέρουν από πολιτισμό σε πολιτισμό. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ορίζει ως φυσιολογική την κατάσταση πλήρους ψυχικής, σωματικής και κοινωνικής ευημερίας. Και αυτός ο ορισμός όμως είναι ελλιπής καθώς ορίζει την σωματική και ψυχική υγεία ως την απουσία σωματικής ή ψυχικής νόσου (Sadock, Sadock, 2003).
Η τέταρτη αναθεωρημένη έκδοση του DSM (Manual of Mental Disorders), το Στατιστικό και Διαγνωστικό Εγχειρίδιο των Ψυχικών Διαταραχών, δεν έχει κάποιον ορισμό για την φυσιολογική συμπεριφορά ή προσωπικότητα ή για τη ψυχική υγεία. Έχει όμως για τη ψυχική διαταραχή. Σύμφωνα με αυτόν, ψυχική διαταραχή είναι μία συμπεριφορά ή ένα ψυχολογικό σύνδρομο ή ακολουθία η οποία είναι συνδεδεμένη με δυσφορία ή ανησυχία ή κάποια ανικανότητα σε μία ή περισσότερες πτυχές της λειτουργικότητας του ατόμου. Πιο αναλυτικά, για να χαρακτηριστεί μη φυσιολογική μια συμπεριφορά ή ένα χαρακτηριστικό, χρειάζεται να ληφθούν υπόψη τα εξής χαρακτηριστικά: η στατιστική σπανιότητα, η παραβίαση κοινωνικών προτύπων, η ψυχολογική δυσφορία, η ανικανότητα ή η δυσλειτουργία συμπεριφορών και τέλος τον βαθμό που μια συμπεριφορά ή χαρακτηριστικό είναι απροσδόκητο (Sadock, Sadock, 2003, Davison, Neale, Kring, 2004).
Αυτό που γίνεται φανερό από τα παραπάνω είναι πως ο διαχωρισμός μεταξύ μιας φυσιολογικής ή όχι συμπεριφοράς ή χαρακτηριστικού προσωπικότητας δεν είναι εύκολος, ιδιαίτερα αν η προσπάθεια αυτή γίνεται με επιστημονικούς όρους. Τί λέει όμως ή Προσωποκεντρική Προσέγγιση για την ψυχολογική διαταραχή;
Ο όρος ψυχοπαθολογία αναφέρεται στην μελέτη των ασυνήθιστων, δυσλειτουργικών και οδυνηρών ψυχολογικών καταστάσεων. Τα περισσότερα εγχειρίδια ψυχιατρικής ή ψυχολογίας δεν αναφέρουν την Προσωποκεντρική προσέγγιση ως θεραπευτική μέθοδο χρόνιων ψυχολογικών παθήσεων. Αυτό δεν είναι τυχαίο καθώς η Προσωποκεντρική προσέγγιση δεν υιοθετεί το ιατρικό μοντέλο για τη κατανόηση της ψυχοπαθολογίας και δε υποθέτει πως υπάρχουν διαφορετικές διαταραχές που απαιτούν διαφορετικές θεραπευτικές στρατηγικές (Joseph, Worsley, 2005, Sanders, 2005, Wilkins, 2005, 2005 Schmid, 2005, Sommerbeck, 2005, Sadock, Sadock, 2003, Davison, Neale, Kring, 2004).
Για την ψυχιατρική, μια διαταραχή κάποιος την έχει ή όχι. Μπορεί το γεγονός αυτό να εξυπηρετεί νομικούς ή ιατρικούς σκοπούς αλλά επιστημονικά δεν είναι εύκολος ο εντοπισμός μια ασυνέχειας μεταξύ φυσιολογικού και μη. Για κάποιους η διαχωριστική γραμμή φυσιολογικού και μη είναι αυθαίρετη και αφηρημένη. Καλύτερα ίσως να ήταν η θεώρηση μιας διαταραχής ως συνέχειας έχοντας στο ένα άκρο το χαμηλό επίπεδο δυσλειτουργίας και στο άλλο το υψηλό επίπεδο δυσλειτουργίας (Joseph, Worsley, 2005, Sanders, 2005, Wilkins, 2005, 2005 Schmid, 2005, Sommerbeck, 2005)
Επίσης ο όρος ψυχική διαταραχή έχει αποκτήσει την έννοια της ασθένειας. Το ιατρικό μοντέλο έχει μετατρέψει την έννοια της ψυχολογικής οδύνης ή δυσφορίας σε ασθένεια, κάτι που δεν είναι πλήρως τεκμηριωμένο επιστημονικά. Στην ψυχιατρική, οι ψυχικές παθήσεις είναι μια λίστα ασθενειών βασισμένη σε παρεμφερή συμπτώματα και όχι σε αιτιολογίες όπως αυτές των σωματικών παθήσεων. Με αυτή τη λογική, από τη στιγμή που η ψυχική πάθηση είναι ασθένεια, ο καλύτερος τρόπος για να μιλάμε για αυτήν είναι χρησιμοποιώντας ιατρικούς όρους – ασθένεια, σύμπτωμα, υγεία, φυσιολογικό -, χρειάζεται ιδιαίτερη αντιμετώπιση από ειδικούς, και τέλος χρειάζεται ένα σύστημα κατηγοριοποίησης των συμπτωμάτων και των θεραπειών. Έτσι λειτουργεί το ιατρικό μοντέλο, τα ψυχολογικά προβλήματα αντιμετωπίζονται όπως τα σωματικά. Χρειάζεται να γίνει μια διάγνωση βασισμένη στα συμπτώματα ώστε να διαχωριστεί η συγκεκριμένη πάθηση από κάποια άλλη και έτσι να ακολουθηθεί η συγκεκριμένη θεραπεία για την συγκεκριμένη ασθένεια. Για τους ψυχίατρος και τους ψυχολόγους ο διαχωρισμός, για παράδειγμα, της κατάθλιψης από το μετατραυματικό στρες είναι πολύ σημαντική καθώς απαιτούν διαφορετική θεραπευτική διαδικασία. Το DSM χρησιμεύσει στη επικοινωνία μεταξύ τους, και ενεργοποιεί ερευνητικά προγράμματα για την εύρεση των αιτιών και των καταλληλότερων θεραπευτικών στρατηγικών της κάθε διαταραχής. Το θέμα είναι αν οι διάφορες ψυχικές διαταραχές διαφέρουν όπως οι σωματικές διαταραχές και απαιτούν επομένως διαφορετικό τρόπο αντιμετώπισης (Joseph, Worsley, 2005, Sanders, 2005, Wilkins, 2005, 2005 Schmid, 2005, Sommerbeck, 2005).
Για την Προσωποκεντρική προσέγγιση τα πράγματα δεν είναι έτσι. Η βασική της θεώρηση υποστηρίζει πως τα ψυχολογικά προβλήματα ξεκινάνε ή είναι αποτέλεσμα της ενσωμάτωσης των όρων αξίας στην αυτοαντίληψή των ατόμων. Ο όρος αξίας είναι ένας όρος αξίας ή εκτίμησης συνήθως αρνητικός από κάποιο σημαντικό πρόσωπο της ζωής του ατόμου, που ενσωματώνεται στην αυτοαντίληψή του. Μία από τις λειτουργίες της τάσης πραγμάτωσης είναι διαχωρίζει ένα τμήμα της εμπειρίας του ατόμου σε συνειδητοποίηση ή επίγνωση της ύπαρξής και λειτουργικότητας του ως οντότητα. Όταν αυτή η αυτο-εμπειρία, αυτο-βίωση, αξιολογείται από τους άλλους ως άξια ή όχι για θετική αναγνώριση και αποδοχή τότε ή αυτο-αποδοχή του ατόμου γίνεται ευάλωτη σε αυτές τις αξιολογήσεις. Όταν μια αυτο-εμπειρία που δεν γίνεται αποδεκτή αρχικά από τους άλλους και έπειτα από το άτομο σταματά ή αποφεύγεται τότε ένας όρος αξίας έχει ενσωματωθεί. Το αποτέλεσμα της ενσωμάτωσης πολλών όρων αξίας είναι η απομάκρυνση του ατόμου από τις οργανισμικές του εμπειρίες και ανάγκες οδηγώντας το σε εσωτερικές συγκρούσεις και ψυχολογική οδύνη. Αυτό που χρειάζεται είναι ένα ασφαλές περιβάλλον μέσα στο οποίο το άτομο θα προσπαθήσει να έρθει σε επαφή με τον οργανισμό του και τις αυτο-εμπειρίες του χωρίς να κινδυνεύει από αξιολογήσεις και κριτικές. Το ασφαλές περιβάλλον δημιουργείται με την ενσυναίσθηση, την αυθεντικότητα και την χωρίς όρους θετική αναγνώριση του θεραπευτή για το άτομο. Τα τρία αυτά στοιχεία ή συνθήκες είναι ενσωματωμένα στην στάση ζωής του θεραπευτή και δεν είναι εφαρμογή μιας τεχνικής. Η στάση του θεραπευτή είναι αποτέλεσμα της αποδοχής της Προσωποκεντρικής θεωρίας και των βασικών της στοιχείων. Αυτά τα στοιχεία είναι η φαινομενολογική της θεώρηση, η ύπαρξη της τάσης πραγμάτωσης, η μη κατευθυντική της στάση, η ολιστική αντιμετώπιση της ανθρώπινης ύπαρξης και η αντι-διαγνωστική της στάση.
Ξεκινώντας από την φαινομενολογική θεώρηση, η Προσωποκεντρική προσέγγιση προσπαθεί να καταλάβει τον εσωτερικό κόσμο του πελάτη, το δικό του πλαίσιο αναφοράς, την προσωπική του πραγματικότητα. Αυτή η πραγματικότητα είναι η αλήθεια για τον πελάτη και αυτή χρειάζεται να κατανοηθεί και να γίνει αποδεκτή από τον θεραπευτή/σύμβουλο ώστε να γίνει η κοινή πραγματικότητα με την οποία θα δουλέψουν. Από την άλλη μεριά το ιατρικό μοντέλο είναι ένα εξωτερικό πλαίσιο αναφοράς όπου προσπαθεί να εντοπίσει, να ορίσει, να εξηγήσει και να βρει τις αιτίες για τις αποκλίσεις σε όλα τα επίπεδα λειτουργίας του ανθρώπου. Ένα παράδειγμα είναι οι παραισθήσεις και οι ψευδαισθήσεις οι οποίες θεωρούνται μη φυσιολογική, αποκλίνουσα λειτουργία από το ιατρικό μοντέλο. Για τον προσωποκεντρικό σύμβουλο/θεραπευτή αναγνωρίσει πως η κατάσταση αυτή είναι η πραγματικότητα του πελάτη και επομένως χρειάζεται να την θεωρήσει ως την κοινή τους πραγματικότητα πάνω στην οποία θα ξεκινήσει η θεραπευτική διαδικασία. Η διαφορά είναι στο ότι το ιατρικό μοντέλο προσπαθεί να εξηγήσει τον πελάτη ενώ ή Προσωποκεντρική προσπαθεί να τον καταλάβει. Για το ιατρικό μοντέλο σημασία έχει η κοινή αποδεκτή πραγματικότητα ενώ για την προσωποκεντρική η προσωπική πραγματικότητα του πελάτη (Joseph, Worsley, 2005, Sanders, 2005, Wilkins, 2005, 2005 Schmid, 2005, Sommerbeck, 2005).
Ιδιαίτερη σημασία για κάθε θεωρία θεραπείας έχει η στάση της για την ανθρώπινη φύση. Για την προσωποκεντρική προσέγγιση θεμελιώδες στοιχείο είναι η τάση πραγμάτωσης που ορίζεται ως μια βιολογική τάση προς περισσότερη διαφοροποίηση και πραγμάτωσης των δημιουργικών δυνατοτήτων του οργανισμού. Αυτή η ανθρωποκεντρική στάση έρχεται σε αντίθεση με άλλες θεωρίες που έχουν μια αρνητική στάση για την ανθρώπινη φύση θεωρώντας πως ο μόνος τρόπος για να μια δημιουργική ζωή είναι ο περιορισμός των καταστροφικών ορμών και παρορμήσεων. Φυσικά δεν πρόκειται για μια απλά αφελή θετική θεώρηση της ανθρώπινης φύσης αλλά έχει να κάνει με τις δυνατότητες του ανθρώπου που θεωρείται πως μπορούν να εκφραστούν όταν βρίσκεται ένα περιβάλλον κατάλληλο ώστε να μην μπλοκάρονται. Εκεί αποσκοπεί και η θεραπευτική διαδικασία προσπαθώντας να απελευθερώσει αυτές τις δυνατότητες αφαιρώντας τα όποια εμπόδια (Joseph, Worsley, 2005, Sanders, 2005, Wilkins, 2005, 2005 Schmid, 2005, Sommerbeck, 2005).
Σε αρμονία με τη τάση πραγμάτωσης είναι το επόμενο σημείο, η μη κατευθυντική στάση της Προσωποκεντρικής θεραπευτικής διαδικασίας. Η μη-κατευθυντική στάση έχει να κάνει με τον σεβασμό στην ικανότητα του κάθε ανθρώπου να αυτο-προσδιορίσει την ύπαρξη του. Αποτελεί βασική αρχή της προσέγγισης και προϋποθέτει τη αποδοχή της δημιουργικής τάσης πραγμάτωσης του ανθρώπου και προσβλέπει στην μη παρέμβαση σε αυτή τη τάση. Η πρακτική εφαρμογή της αρχής σχηματίζει και την στάση του προσωποκεντρικού θεραπευτή/συμβούλου απέναντι στον πελάτη. Η αναγνώριση και η αποδοχή της ανθρώπινης φύσης του ανθρώπου οδηγεί στην θέση πως ο άνθρωπος είναι συνεχώς σε διαδικασία ανάπτυξης και ωρίμανσης και δεν είναι μια μηχανή που χρειάζεται επισκευή και διορθώσεις. Τονίζει την θεραπεία, την επούλωση, μέσω μιας ανθρώπινης σχέσης και όχι την παρεμβατική, ασεβή αντιμετώπιση συμπτωμάτων και συμπεριφορών (Joseph, Worsley, 2005, Sanders, 2005, Wilkins, 2005, 2005 Schmid, 2005, Sommerbeck, 2005).
Μια άλλη πτυχή όπου η Προσωποκεντρική προσέγγιση δίνει έμφαση είναι η ολιστική ματιά της, θεωρώντας πως ο άνθρωπος έχει γνωστικές, συναισθηματικές, σωματικές και πνευματικές διαστάσεις που χρειάζεται να έχουν ισότιμο χώρο έκφρασης μέσα στην θεραπευτική διαδικασία. Η θέση αυτή διαφέρει από την αφαιρετική ιατρική ματιά που επικεντρώνεται στη φυσική, υλική, σωματική διάσταση του ανθρώπου (Sanders, 2005).
Τέλος, μια από τις σημαντικότερες διαφορές μεταξύ της Προσωποκεντρικής θεωρίας και του Ιατρικού μοντέλου είναι η αντι-διαγνωστική στάση της Προσωποκεντρικής θεραπευτικής διαδικασίας.
Η διάγνωση είναι μια διαδικασία αξιολόγησης και κατηγοριοποίησης των ανθρώπων από κάποιον ο οποίος είναι “ειδικός” για να κάνει αυτή την αξιολόγηση. Είναι μια διαδικασία που αφορά και εξαρτάται από το πλαίσιο αναφοράς του ειδικού και δεν αντικατοπτρίζει την εμπειρία και τις ανάγκες του πελάτη. Όλη αυτή η διαδικασία είναι αντίθετη με την φιλοσοφία και στάση της προσωποκεντρικής προσέγγισης. Έχοντας ως βασικές έννοιες και αρχές τη τάση πραγμάτωσης, την φαινομενολογία, την ολιστικότητα και τη μη-κατευθυντικότητα, θα ήταν δύσκολο να υπάρχει μια διαδικασία η οποία αποδυναμώνει τον πελάτη, δεν σέβεται την ελευθερία του και το δικαίωμα του να καθορίζει την ύπαρξή του σαν την διάγνωση. Η πεποίθηση της προσωποκεντρικής προσέγγισης είναι να προσφέρει μια θεραπευτική διαδικασία μέσω μιας ανθρώπινης σχέσης σεβόμενη πάντα το δικαίωμα του πελάτη να απελευθερωθεί, να θεραπευτεί χωρίς να θυσιάσει την προσωπική του δύναμη και εξουσία πάνω στον εαυτό του. Έτσι και αλλιώς δεν υπάρχει λόγος για διάγνωση ώστε να διαφοροποιηθεί η “κατάσταση”, η διαταραχή, του πελάτη από την στιγμή που η προσέγγιση έχει έναν τρόπο θεραπείας. Το μόνο που χρειάζεται είναι η προσπάθεια παροχής από τον θεραπευτή/σύμβουλο των τριών απαραίτητων και επαρκών θεραπευτικών συνθηκών, της ενσυναίσθησης, της αποδοχής χωρίς όρους και της αυθεντικότητας (Wilkins, 2005).
Τι συμπεράσματα μπορεί κανείς να βγάλει διαβάζοντας τις θέσεις της Προσωποκεντρικής προσέγγισης για την ψυχοπαθολογία; πως είναι μια ριζοσπαστική, ανατρεπτική θεώρηση που αμφισβητεί την καθιερωμένη, παγιωμένη αντίληψη για την ψυχική ασθένεια; πως οι Προσωποκεντρικοί σύμβουλοι/θεραπευτές είναι αφελείς, ανεύθυνοι και επικίνδυνοι και πως δεν είναι τόσο ενήμεροι, μελετημένοι και επιστήμονες σαν τους άλλους; Ίσως. Ίσως για κάποιον που μαθαίνει για πρώτη φορά την διαφορετική αντίληψη για την ανθρώπινη φύση που πρεσβεύει η Προσωποκεντρική θεωρία να φαίνονται όλα αυτά ως ξένα και μη ρεαλιστικά. Ίσως ακούγονται ως μια ακραία στάση που δεν γίνεται να εφαρμοστεί. Εδώ είναι και το νόημα της όλης προσπάθειας. Ίσως ήρθε η ώρα να μάθουμε κάτι από αυτή την προσέγγιση. Να μάθουμε πως η ανθρώπινη φύση δεν μπορεί να χωρέσει σε αριθμούς και κατηγορίες. Πως ο κάθε άνθρωπος αξίζει να ορίζει μόνος του τη ζωή του και να γίνεται σεβαστή η μοναδικότητα της ψυχικής του οδύνης απαιτώντας ένα σύστημα που θα τον υποστηρίζει ως μοναδικό και ξεχωριστό άνθρωπο. Πως χρειάζεται ένα σύστημα και μια πολιτική όπου κέντρο της είναι ο κάθε άνθρωπος και ο τρόπος που βιώνει το περιβάλλον του.
Σίγουρα δεν είναι εύκολο να αλλάζουν τα πράγματα. Σίγουρα το να χωριστούμε σε στρατόπεδα δεν θα οδηγήσει πουθενά και δεν θα βοηθήσει τον στόχο που είναι ο άνθρωπος και το πως θα μπορέσουμε να τον ανακουφίσουμε ή να τον “θεραπεύσουμε” όταν ζητάει την βοήθεια μας. Έχουμε πολλά να μάθουμε από τους άλλους και χρειάζεται να είμαστε ανοιχτοί σε όσα έχουν να πουν, όπως και αυτοί χρειάζεται να ακούσουν τί λέει η Προσωποκεντρική θεωρία. Ίσως ήρθε η ώρα να προσπαθήσουμε όλοι μαζί να κατανοήσουμε την ανθρώπινη φύση και να προσπαθήσουμε να εξανθρωπίσουμε την επιστήμη που ασχολείται με τον άνθρωπο. Το σίγουρο είναι πως καμία θεώρηση δεν μπορεί να εξηγήσει απόλυτα την ανθρώπινη φύση. Η Προσωποκεντρική προτείνει πως η ανθρώπινη σχέση μπορεί να βοηθήσει τον άνθρωπο να βιώσει την ανθρώπινη φύση του, να την εκτιμήσει και να την τιμήσει οδηγώντας στην ανακάλυψη των δικών του θεραπευτικών δυνάμεων που ήδη διαθέτει. Ίσως αυτό χρειάζεται να διαδοθεί και να εκτιμηθεί περισσότερο από όλους όσους ασχολούνται με την ανθρώπινη οδύνη και την προσπάθεια ανακούφισης της (Joseph, Worsley, 2005, Sanders, 2005, Wilkins, 2005, 2005 Schmid, 2005, Sommerbeck, 2005).
Δημήτρης Νιδριωτάκης
Ιούλιος 2009
Βιβλιογραφία
Davison, G., C., Neale J. M., Kring, A., M. (2004). Abnormal Psychology. USA: Wiley.
Joseph, S., Worsley, R. (2005). Psychopathology and the Person-Centred Approach: Building bridges between disciplines. In S. Joseph and R. Worsley (2005) Person-Centred Psychopathology: a positive psychology of mental health. Ross-on-wye: PCCS books.
Sadock, B., J., Sadock, V., A. (2003). Synopsis of Psychiatry behavioral sciences/clinical psychiatry. Philadelphia, USA: Lippincott Williams & Wilkins
Sanders, P. (2005). Principled and strategic opposition to the medicalisation of dissress and all of its apparatus. In S. Joseph and R. Worsley (2005) Person-Centred Psychopathology: a positive psychology of mental health. Ross-on-wye: PCCS books.
Schmid, P.,F. (2005). Authenticity and alienation: towards an undertanding of the person beyond thw categories of order and disorder. In S. Joseph and R. Worsley (2005) Person-Centred Psychopathology: a positive psychology of mental health. Ross-on-wye: PCCS books.
Sommerbeck, L. (2005). The complementarity between client-centred therapy and psychiatry: the theory and the practise. In S. Joseph and R. Worsley (2005) Person-Centred Psychopathology: a positive psychology of mental health. Ross-on-wye: PCCS books.
Wilkins, P. (2005). Assesment and “diagnosis” in person-centred therapy. In S. Joseph and R. Worsley (2005) Person-Centred Psychopathology: a positive psychology of mental health. Ross-on-wye: PCCS books.
Wilkins, P. (2005). Person-centred theory and “mental illness”. In S. Joseph and R. Worsley (2005) Person-Centred Psychopathology: a positive psychology of mental health. Ross-on-wye: PCCS books.
